“Prachin Tark Vigyanar Molik Parichay” by Thogendra Chutia is a foundational Assamese textbook focused on Classical Indian Logic, particularly suited for students of B.A. Philosophy Major (PHIC3) under the FYUGP NEP 2020 syllabus of Dibrugarh University.

This book introduces students to the fundamental concepts and structures of Nyaya Logic, covering the historical, analytical, and theoretical aspects of ancient Indian reasoning systems. It emphasizes both formal logical principles and their philosophical relevance, helping students develop critical thinking, clarity of argumentation, and logical analysis.

প্ৰথম অধ্যায়: তৰ্কবিজ্ঞানৰ পৰিচয়

তৰ্কবিজ্ঞান কাক বোলে?

তৰ্কবিজ্ঞান হৈছে যুক্তিসংগত চিন্তাধাৰাৰ নিয়ম-নীতি অধ্যয়ন কৰা বিজ্ঞান। ই আমাক শিকায় কেনেকৈ সঠিক যুক্তি আগবঢ়াব লাগে আৰু ভুল যুক্তিক চিনাক্ত কৰিব লাগে।

পদ আৰু পদৰ শ্ৰেণীবিভাগ

পদ (Term): যি শব্দই কোনো ধাৰণাক প্ৰকাশ কৰে তাকে পদ বোলে।

পদৰ প্ৰকাৰ:

• একক পদ: যি পদই কেৱল এটা বস্তুক বুজায় (যেনে: ৰাম, গংগা)
• সাধাৰণ পদ: যি পদই একাধিক বস্তুক বুজায় (যেনে: মানুহ, গছ)
• মূৰ্ত পদ: যি পদই ইন্দ্ৰিয়গ্ৰাহ্য বস্তুক বুজায় (যেনে: টেবুল, কিতাপ)
• বিমূৰ্ত পদ: যি পদই গুণ বা ধৰ্মক বুজায় (যেনে: সুন্দৰতা, ন্যায়)

বচনৰ স্বৰূপ

বচন (Proposition): যি বাক্যই কোনো বিষয়ে কিবা এটা দাবী কৰে আৰু যাক সত্য বা মিছা বুলি ক'ব পাৰি তাকে বচন বোলে।

বচনৰ প্ৰকাৰ:

• ইতিবাচক বচন: যি বচনে কোনো গুণ বা ধৰ্মৰ উপস্থিতি দেখুৱায়
• নেতিবাচক বচন: যি বচনে কোনো গুণ বা ধৰ্মৰ অনুপস্থিতি দেখুৱায়
• ব্যাপক বচন: যি বচনে সমগ্ৰ শ্ৰেণীৰ বিষয়ে কয়
• অব্যাপক বচন: যি বচনে আংশিক শ্ৰেণীৰ বিষয়ে কয়

দ্বিতীয় অধ্যায়: অনুমান আৰু ন্যায়বাক্য

অনুমান কি?

অনুমান হৈছে দুটা বা তাতকৈ অধিক বচনৰ পৰা এটা নতুন বচন উলিয়াই অনাৰ প্ৰক্ৰিয়া। ইয়াত আগৰ বচনসমূহক হেতু (Premise) আৰু শেষৰ বচনটোক সিদ্ধান্ত (Conclusion) বোলে।

ন্যায়বাক্য (Syllogism)

ন্যায়বাক্য হৈছে তিনিটা বচনৰ সমষ্টি য'ত দুটা হেতু আৰু এটা সিদ্ধান্ত থাকে।

উদাহৰণ:

• বৃহৎ হেতু: সকলো মানুহ মৰণশীল
• ক্ষুদ্ৰ হেতু: ৰাম এজন মানুহ
• সিদ্ধান্ত: গতিকে ৰাম মৰণশীল

ন্যায়বাক্যৰ নিয়মাৱলী

1. ন্যায়বাক্যত তিনিটা পদ থাকিব লাগিব
2. মধ্যম পদ অন্ততঃ এবাৰ ব্যাপক হ'ব লাগিব
3. হেতুত অব্যাপক থকা পদ সিদ্ধান্তত ব্যাপক হ'ব নোৱাৰে
4. দুয়োটা হেতু নেতিবাচক হ'ব নোৱাৰে

তৃতীয় অধ্যায়: নিৰ্গমনমূলক ন্যায়বাক্য

নিৰ্গমনমূলক ন্যায়বাক্য (Categorical Syllogism)

এইবিধ ন্যায়বাক্যত সকলো বচন স্পষ্ট আৰু নিৰ্দিষ্ট হয়।

অমিশ্ৰ নিৰ্গমনমূলক ন্যায়বাক্য (Pure Categorical Syllogism)

যি ন্যায়বাক্যত সকলো বচন একে প্ৰকাৰৰ।

অমিশ্ৰ নিৰ্গমনমূলক ন্যায়বাক্যৰ সাধাৰণ নিয়মসমূহ (General Rules of Pure Categorical Syllogism)

1. তিনিটা পদ থাকিব লাগিব
2. মধ্যম পদ অন্ততঃ এবাৰ ব্যাপক হ'ব লাগিব
3. হেতুত অব্যাপক থকা পদ সিদ্ধান্তত ব্যাপক হ'ব নোৱাৰে
4. দুয়োটা হেতু নেতিবাচক হ'ব নোৱাৰে
5. দুয়োটা হেতু বিশেষ হ'ব নোৱাৰে

ন্যায়বাক্যৰ সংস্থান (Figures of Syllogism)

প্ৰথম সংস্থান: মধ্যম পদ প্ৰথম হেতুত উদ্দেশ্য আৰু দ্বিতীয় হেতুত বিধেয় দ্বিতীয় সংস্থান: মধ্যম পদ দুয়োটা হেতুতে বিধেয় তৃতীয় সংস্থান: মধ্যম পদ দুয়োটা হেতুতে উদ্দেশ্য চতুৰ্থ সংস্থান: মধ্যম পদ প্ৰথম হেতুত বিধেয় আৰু দ্বিতীয় হেতুত উদ্দেশ্য

ন্যায়বাক্যৰ বিন্যাস বা মূৰ্তি (Moods of Syllogism)

বচনসমূহৰ গুণ আৰু পৰিমাণৰ ভিত্তিত নিৰ্ধাৰিত হয়:

• A: ব্যাপক ইতিবাচক
• E: ব্যাপক নেতিবাচক
• I: অব্যাপক ইতিবাচক
• O: অব্যাপক নেতিবাচক

আগমন কি?

আগমন হৈছে বিশেষ উদাহৰণৰ পৰা সাধাৰণ নিয়ম উলিয়াই অনাৰ প্ৰক্ৰিয়া। ই নিগমনৰ বিপৰীত।

আগমনৰ প্ৰকাৰ

1. যুক্তিসংগত আগমন (Induction Proper)
   • বৈজ্ঞানিক নিয়মৰ ভিত্তিত কৰা আগমন
2. বৈজ্ঞানিক আগমন (Scientific Induction)
   • পৰীক্ষা-নিৰীক্ষাৰ জৰিয়তে কৰা আগমন
3. অবৈজ্ঞানিক আগমন (Unscientific Induction)
   • বৈজ্ঞানিক পদ্ধতি অবিহনে কৰা আগমন
4. অপূৰ্ণ সংখ্যাগত আগমন (Induction Per Simple Enumeration)
   • কেৱল সংখ্যাৰ ভিত্তিত কৰা আগমন
5. অসম্পূৰ্ণ আগমন (Incomplete Induction)
   • আংশিক তথ্যৰ ভিত্তিত কৰা আগমন
6. সাদৃশ্যমূলক আগমন (Analogy)
   • মিলৰ ভিত্তিত কৰা আগমন
7. ভুল আগমন (Induction Improperly So-called)
   • ভুল পদ্ধতিৰে কৰা আগমন
8. পূৰ্ণ আগমন (Perfect Induction)
   • সম্পূৰ্ণ তথ্যৰ ভিত্তিত কৰা আগমন
9. যুক্তিসাদৃশ্যমূলক আগমন (Induction by Parity of Reasoning)
   • যুক্তিৰ সমতাৰ ভিত্তিত কৰা আগমন
10. ঘটনা সংকলন (Colligation of Facts)
    • তথ্যসমূহক একত্ৰিত কৰি নিয়ম প্ৰতিষ্ঠা কৰা

আগমনৰ ভিত্তি (Grounds of Induction)

আনুষ্ঠানিক ভিত্তি (Formal Grounds): যুক্তিৰ গঠনগত দিশ বাস্তৱিক ভিত্তি (Material Grounds): প্ৰকৃতিৰ একৰূপতাৰ নিয়ম

প্ৰকৃতিৰ একৰূপতাৰ বিধি (The Law of Uniformity of Nature)

এই বিধি অনুসৰি প্ৰকৃতিত একেধৰণৰ পৰিস্থিতিত একেধৰণৰ ফলাফল হয়। এইটো বৈজ্ঞানিক আগমনৰ মূল ভিত্তি।

কাৰ্য-কাৰণ বিধি (The Law of Causation)

প্ৰতিটো ঘটনাৰ এটা কাৰণ আছে আৰু একেধৰণৰ কাৰণে একেধৰণৰ কাৰ্য উৎপন্ন কৰে।

মিলৰ পৰীক্ষামূলক অনুসন্ধানৰ পদ্ধতি (Mill's Methods of Experimental Enquiry)

জন ষ্টুৱাৰ্ট মিলে কাৰণ নিৰ্ণয়ৰ বাবে পাঁচটা পদ্ধতি দিছে:

1. একমাত্ৰ সাদৃশ্যৰ পদ্ধতি (Method of Agreement)
   • যদি একাধিক ঘটনাত এটা মাত্ৰ সাধাৰণ কাৰক থাকে, সেইটোৱেই কাৰণ
2. একমাত্ৰ বৈসাদৃশ্যৰ পদ্ধতি (Method of Difference)
   • দুটা পৰিস্থিতিৰ মাজত এটা মাত্ৰ পাৰ্থক্য থাকিলে সেইটোৱেই কাৰণ
3. সাদৃশ্য-বৈসাদৃশ্যৰ সংযুক্ত পদ্ধতি (Joint Method of Agreement and Difference)
   • দুয়োটা পদ্ধতি একেলগে প্ৰয়োগ কৰা
4. সহগামী পৰিৱৰ্তনৰ পদ্ধতি (Method of Concomitant Variation)
   • এটা কাৰকৰ পৰিৱৰ্তনৰ লগে লগে আন এটাৰ পৰিৱৰ্তন হ'লে দুয়োটাৰ মাজত কাৰ্য-কাৰণ সম্বন্ধ
5. অৱশিষ্টৰ পদ্ধতি (Method of Residues)
   • জ্ঞাত কাৰণসমূহ বাদ দি বাকী থকা অংশৰ কাৰণ নিৰ্ণয়

চতুৰ্থ অধ্যায়: বৈজ্ঞানিক আগমন

আগমন কি?

আগমন হৈছে বিশেষ উদাহৰণৰ পৰা সাধাৰণ নিয়ম উলিয়াই অনাৰ প্ৰক্ৰিয়া। ই নিগমনৰ বিপৰীত।

বৈজ্ঞানিক আগমনৰ পদ্ধতি

1. পৰ্যবেক্ষণ: প্ৰাকৃতিক ঘটনাসমূহ মনোযোগেৰে চোৱা
2. কল্পনা: সম্ভাব্য ব্যাখ্যা প্ৰস্তাৱ কৰা
3. পৰীক্ষা: কল্পনাক বাস্তৱত যাচাই কৰা
4. সিদ্ধান্ত: ফলাফলৰ ভিত্তিত নিয়ম স্থাপন কৰা

পঞ্চম অধ্যায়: প্ৰতীকী তৰ্কবিজ্ঞান

প্ৰতীকী তৰ্কবিজ্ঞানৰ পৰিচয়

প্ৰতীকী তৰ্কবিজ্ঞানত গাণিতিক প্ৰতীক ব্যৱহাৰ কৰি তৰ্কৰ গঠন বিশ্লেষণ কৰা হয়। ইয়াক গাণিতিক তৰ্কবিজ্ঞানো বোলে।

মূল প্ৰতীকসমূহ

• ∧ (AND): "আৰু" বুজায়
• ∨ (OR): "বা" বুজায়
• ¬ (NOT): "নহয়" বুজায়
• → (IF-THEN): "যদি...তেন্তে" বুজায়
• ↔ (IF AND ONLY IF): "যদি আৰু কেৱল যদি" বুজায়

সত্যতা তালিকা (Truth Table)

প্ৰতীকী তৰ্কবিজ্ঞানত সত্যতা তালিকা ব্যৱহাৰ কৰি যৌগিক বচনৰ সত্যতা নিৰ্ণয় কৰা হয়।

উদাহৰণ (P ∧ Q):

P
Q
P ∧ Q
T
T
T
T
F
F
F
T
F
F
F
F

তৰ্কবিজ্ঞানৰ প্ৰয়োগ

দৈনন্দিন জীৱনত

• সিদ্ধান্ত গ্ৰহণত
• সমস্যা সমাধানত
• তৰ্ক-বিতৰ্কত
• বিজ্ঞান আৰু গণিতত

কম্পিউটাৰ বিজ্ঞানত

• প্ৰগ্ৰামিং
• কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তা
• ডেটাবেছ
• ছফ্টৱেৰ ইঞ্জিনিয়াৰিং